موضوعات قرانی و تجوید

الفبای عربی و فارسی

درس اول، الفبای عربی و فارسی
تعريف حروف هجاء :
هجاء در لغت به معناي شماردن حروف به اسامي آنها است و در اصطلاح تجويد مجموع حروف را از الف تا ياء، حروف تهجي مي نامند كه تعداد اين حروف درعربي 28 عدد و به عقيده بعضي 29 عدد است (البته با دلايلي كه ذكر خواهيم كرد عدد 28 صحيح تر به نظر مي‌رسد) و در فارسي نيز 32 عدد است و در واقع الفباي عربي مانند الفباي فارسي مي‌باشد و فقط چهار حرف كمتر دارد كه عبارتند از ( چ – پ – گ – ژ ) ( چپ گژ). پس الفباي عربي كه آن را حروف هجاء و حروف تهجّي هم مي‌گويند 28 حرف مي‌باشد که شكل هندسي و اساميشان به قرار ذيل است:

اسامي حروف تهجی:
الف- باء - تاء- ثاء- جيم- حاء- خاء- دال- ذال- راء- زاء- سين- شين- صاد- ضاد- طاء- ظاء- عَين- غَين- فاء- قاف- كاف- لام- ميم – نون- واو – هاء– ياء.

شكل هندسي حروف هجاء:
ا- ب- ت- ث- ج- ح- خ- د- ذ- ر- ز- س- ش- ص- ض- ط- ظ- ع- غ- ف- ق- ك- ل- م – ن – و - ﻫ - ي.
توجه مهم: هر حرفي را كه در فارسي با صداي زير مي خوانيم در عربي آنرا با صداي الفي ميخوانيم مثل ( بِ – تِ ) كه ميخوانيم ( باء – تاء ).

تعريف همزه و تفاوت آن با الف:
بايد دانست "الف" در عربي هميشه ساكن است و هرگاه متحرك شود آن را همزه مي‌گويند و به صورت شش هندسي قدري كوچكتر (ء) بالاي دندانه (ئ‍ ) و يا روي ( أ – ؤ - ئ) سوار مي‌شود مثل: اُولئِكَ – اِنْ يَشَأ – لُؤْ لُؤْ – شَيْئ و گاهي هم به طورتنها نوشته مي‌شود مانند ءَاَنْذَرْتَهُمْ.
لازم به ذكر است كه بعضي از علماي تجويد معتقدند كه چون الف از فضاي دهان خارج مي‌شود و تكيه گاهي هم ندارد يعني مجرد صوت و قائم به غير است و نيز هميشه ساكن مي‌باشد لذا هيچگاه به تنهايي ادا نمي‌شود و از حروف شمسي و قمري هم نمي‌باشد و به همين منظور آن را در اعداد حروف به شمار نياورده‌اند، لكن بعضي ديگر قائل به اين قول نبوده و همين گونه ادا شدن را هم نوعي مخرج دانسته‌اند.

تفاوت بين همزه و الف:
1- همزه قبول حركت مي‌كند و در اول و وسط و آخر كلمات واقع مي‌گردد و به صورتهاي مختلف نيز نوشته مي‌شود مانند: اَللهُ- اَنْبِئْهُمْ – يُؤْمِنُ – ساءَ– نَـابِجانِبِهِ.
2- همان طور كه اشاره شد، الف هميشه ساكن است و هرگاه متحرك شود آن را همزه گويند (البته با توجه به اينكه معناي سكون در درس دوم توضيح داده خواهد شد و در اينجا سكوني مورد نظر است كه در مقابل حركت به كار مي‌رود نه اينكه سكون علامتي باشد) و با توضيح فوق ديگر لازم نيست "الف و همزه" را از اين نظر مجزّا كنيم، يعني "الف" هميشه به شكل ( ا ) است ولي همزه همان شكل الف، به اضافه كليه حركات و حتي ساكن مي‌باشد. پس اين الف است كه با پذيرا شدن حركت، ديگر نام خود را از دست مي‌دهد و به نام "همزه" نامگذاري مي‌شود، مثلاً در كلمه عَمِلُوا الصّالِحاتِ هرگاه در كلمه "عَمِلُوا" وقف كنيم و بخواهيم كلمه بعد را "اَلصّالِحات" مستقلاً بخوانيم (با توجه به اينكه همزه آن مفتوح خوانده مي‌شود و در درس همزه هاي قطع و وصل در اين باره صحبت خواهيم كرد) خواهيم خواند اَلصّالِحاتِ. شاهـد مثال اينجا است كه هنگامي كه وقف نكرده بوديم اگر مي‌خواستيم كلمه فوق (عملوا الصّالحات) را تجزيه كنيم مي‌گفتيم «الف و لام» از حروف والي هستند و خوانده نمي‌شوند و به عبارتي دیگر "الف و لام" شمسي هستند و خلاصه منظور اين است كه چون حركتي ندارند لذا خوانده نمي‌شوند، لكن اگر بخواهيم در كلمه عَمِلُوا وقف كنيم چون بنا داريم "الف" را (در کلمه الصّالحات) حركت دهيم لذا پس از اينكه آن را متحرك كرديم ديگر به آن الف نمي‌گویيم و با نام جديدش كه " همزه" باشد آن را مي‌خوانيم و نيز همانطور كه مي‌دانيم آن همزه‌ی وصل هم هست يعني در اينجا هم درست است همزه‌ی وصل بدان گفته شود و هم الفي كه از حروف والي و نيز (الف و لام) شمسي است، لكن هر كدام در جاي خود صحيح مي‌باشد.
نتيجه اينكه حروف عربي 28 عدد است و همزه حرفي جداي از اين حروف نيست بلكه در اصل همان "الف" مي‌باشد كه فقط متحرك شده است و به همين دليل (متحرك بودن) نيز در هنگام تلفظ داراي مخرجي جداگانه است كه در درس مخارج حروف بدان خواهيم رسيد. ان‌شاءالله تعالي.
3- چون الف هميشه ساكن و ماقبلش مفتوح است لذا در رسم الخط قرآن‌هاي چاپ كشورهاي عربي و پاكستاني و بعضي قرآن‌هاي چاپ ايران، ما قبل"الف‌ها" فتحه گذارده شده و نيز ما قبل ياء ساكنِ ما قبل مكسور (حرف مد) كسره نگاشته شده و اين طريقه صحيح است، مانند: « مَا- كَانَ- قَالَ- فِيهِ- قِيلَ» ليكن در اكثر قرآن‌هاي چاپ كشور ايران به جاي فتحه و كسره "الفِ مقصوره" نگاشته مي‌شود كه ناصحيح است مانند: ما – كانَ – قيلَ – فيهِ- قالَ.
توجه مهم : بايد دانست الف‌هاي جمع كه الف زينت نيز ناميده مي‌شوند نوعي علامت محسوب مي‌گردند مانند: "امَنُوا"، و چون جزء پيكره‌ی كلمه به حساب نمي‌آيند لذا حكم شماره 2 در مورد آنان جاري نمي‌باشد.

اشكال همزه:
همان طور كه ذكر شد همزه داراي 2 شكل بيشتر نمي‌باشد:
الف) به شكل همان الف معمولي يعني (ا) به اضافه‌ی حركتي كه به خود مي‌گيرد، مانند اَشْرَکُوا- اُوحِیَ- اِنّا، این شکل از کتابت همزه در قرآن‌هایی که کتابت آن فارسی است متداول می‌باشد.
ب ) به شكل شش هندسي قدري كوچكتر يعني (ء) که به شکل‌های "أ- ؤ-ئ- ئ‍ - ء" نوشته می‌شود که توضیح آن قبلاً گذشت.

كتابت همزه:
الف) اگر همزه در ابتداي كلمه باشد به صورت ( ا ) نوشته مي‌شود مانند: اَمِنَ– اُذِنَ– اِبْراهيمَ.
ب) اگر در وسط كلمه و ساكن باشد، به صورت حركت حرف ماقبل نوشته مي‌شود مانند: مَاْوي- مُؤْمِنْ– جِئْتَ.
ج ) اگر در آخر كلمه و پس از حرف ساكن باشد، به اين صورت (ء) نوشته مي‌شود مانند: جُزْءٌ – مَرْءٌ – شَيْءٍ.